|
|
 Struktury POW w wydarzeniach listopada 1918 roku w ZamościuPolska Organizacja Wojskowa (POW), utworzona została w sierpniu 1914 roku, kiedy to odcięci w Warszawie linią frontu od dowództw galicyjskich, działacze Związku Walki Czynnej(ZWC) i Polskich Drużyn Strzeleckich (PDS), postanowili podjąć podziemną działalność konspiracyjną o charakterze wojskowym, wymierzoną przeciwko Rosji. Powołana w ten sposób struktura konspiracyjna nie otrzymała pierwotnie sprecyzowanej nazwy. Ustalił ją dopiero Tadeusz Żuliński ps. "Barski Roman", emisariusz brygadiera Józefa Piłsudskiego, który przybył do Warszawy w październiku 1914 roku. Przyjęta z opóźnieniem nazwa znacznie przeżyła samą organizację. Kiedy w grudniu 1918 roku POW została rozwiązana, a jej członkowie wcieleni do armii polskiej, identyczną nazwą posługiwały się nadal agendy Wojska Polskiego i samodzielne związki militarne z najbardziej znaną Polską Organizacją Wojskową w czasie powstań śląskich (1919-1921).
Fenomenem w dziejach POW w latach 1914-1918 jest to, że strukturami ko0nspiracyjnymi objęła praktycznie całość ziem polskich znajdujących się w trzech zaborach, a także znaczną część ziem znajdujących się w granicach Rzeczypospolitej przed 1772 rokiem. Ponadto organizacja konspiracyjna POW, której przed 1914 r. w ogóle nie uwzględniano w koncepcjach działań czynnych, w momencie zakończenia wojny stała się głównym czynnikiem decydującym o znaczeniu całego ruchu niepodległościowego.
Od początku istnienia POW była ściśle związana z osobą Józefa Piłsudskiego i jego otoczeniem. Sami jednak członkowie POW byli aktywnymi uczestnikami różnych stronnictw politycznych. Ich uczestnictwo w różnego rodzaju komitetach, radach i organizacjach, sprzyjała rozszerzeniu zakresu oddziaływania politycznego i aktywności konspiracji wojskowej.
Istotne znaczenie dla funkcjonowania struktur konspiracyjnych POW na terenach okupowanych przez wojska CK Austrii w królestwie Polskim, miało rozszerzenie działalności POW w Galicji. W końcu 1917 roku powołano do życia Komendę Naczelną POW Nr 2, która miała objąć całość terenów Galicji podzielonej na 3 Okręgi POW: krakowski, lwowski i podkarpacki. Równolegle na terenie okupacji austriackiej w Królestwie, pod którą znajdował się także od 1915 roku Zamość i jego najbliższa okolica, realizowano działania konspiracyjne przede wszystkim poprzez legalnie istniejące stowarzyszenia i organizacje, powstałe za zgodą władz okupacyjnych. Dążono przede wszystkim do opanowania straży ogniowych. Akcja ta rozwinęła się zwłaszcza na terenach wiejskich.
Innym zjawiskiem ułatwiającym pozycję POW była aureola męczeństwa stopniowo otaczająca organizację i ściśle związane z nią ukierunkowanie nastrojów antyokupacyjnych społeczeństwa. Dodatni wpływ na konspiracyjne przygotowania wojskowe wywarł też kryzys w Legionach z lipca 1917 (tzw. kryzys przysięgowy). W jego wyniku znaczna część legionistów rozproszyła się po Królestwie Polskim. Z reguły ludzie ci zasilili kadrę instruktorską i dowódczą podziemia peowiackiego.
W Galicji pierwszy etap działalności POW zakończył się w początkach lutego 1918 roku. Podpisanie pokoju w Brześciu Litewskim, zasadniczo zmieniło sytuację, a w konsekwencjach stało się bardzo istotnym czynnikiem przyspieszającym rozwój konspiracyjnych przygotowań wojskowych.
Podobnie rzecz się miała na terenie okupowanym przez Austriaków w królestwie. 9 lutego 1918 roku państwa centralne: Niemcy i Austro-Węgry zawarły w Brześciu Litewskim układ pokojowy z Centralną Radą Ukraińską. Pokój przewidywał przekazanie rodzącemu się państwu ukraińskiemu terenów na wschód od linii Biłgoraj - Szczebrzeszyn - Krasnystaw -Puchaczów - Radzyń - Międzyrzec Podlaski. Fala protestów, jak objęła po tym traktacie ziemie polskie nie ominęła także Zamościa. Doszło tutaj do burzliwych demonstracji antyaustriackich i do napięcia w stosunkach władz okupacyjnych z ludnością i instytucjami polskimi. Na manifestacje władze odpowiedziały wprowadzeniem stanu wyjątkowego i aresztowaniem najbardziej czynnych uczestników wystąpień. Jednocześnie ze strony polskiej jednak żywą działalność polityczną i kulturalno - społeczna rozpoczęło utworzenie po traktacie brzeskim Towarzystwo Straży Kresowej, którego część członków była zaangażowana w działalność POW.
Mimo opanowania sytuacji przez władze okupacyjne ich pozycja i autorytet z miesiąca na miesiąc wyraźnie osłabły. Od kwietnia 1918 roku bujnie rozwinęło się życie polityczne w Zamościu i powiecie zamojskim. Szczególnie zintensyfikowały działalność struktury Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). W październiku 1918 roku klęska Austro-Węgier stawała się coraz bardziej oczywista. Po kapitulacji sprzymierzonej z państwami centralnymi Bułgarii i w obliczu już nieuniknionej klęski wojennej, monarchia habsburska zwróciła się 4 października 1918 roku w porozumieniu z Niemcami do państw Ententy z prośbą o rozejm i podjęcie rokowań pokojowych na podstawie 14 punktów orędzia prezydenta USA W. Wilsona, z których punkt 13 mówił o powstaniu niepodległego państwa polskiego w granicach etnograficznych z dostępem do Bałtyku.
7 października 1918 roku warszawska Rada Regencyjna, dotychczas całkowicie uległa wobec państw centralnych, ogłosiła manifest, którego przewodnim motywem było utworzenie niepodległego państwa polskiego. Reakcja społeczeństwa Zamościa na manifest Rady Regencyjnej i na rozgrywające się na ziemiach polskich wydarzenia, świadczyły o dużej aktywności politycznej mieszkańców miasta i okolicy. Zamojskie koło PSL oraz POW, wydały odezwy wzywające do budowy niepodległego państwa. Odezwę wydał też Komitet Organizacyjny tworzonej przez PSL Straży Obywatelskiej. 10 października odbył się wiec w sali Rady Miejskiej Ratusza, a 13 października ponad 3 tysięczna manifestacja pod gmachem d. kościoła franciszkańskiego w Zamościu. Do zgromadzonych przemawiał płomiennie m.in. Maciej Rataj (1884-1940), jeden z organizatorów wiecu. Od 11 października "Kronika Powiatu Zamojskiego", najpoczytniejsze ówczesne pismo, wychodziła już z pominięciem okupacyjnej cenzury.
Mimo znacznych austriackich sił wojskowych, stacjonujących w owym czasie w Zamościu (były to: batalion zapasowy CK 30 Pułku piechoty w liczbie 800 żołnierzy i 50 oficerów, szwadron zapasowy CK 8 pułku ułanów w liczbie 150 żołnierzy i 20 oficerów) wśród władz austriackich panował niepokój i nastrój wyczekiwania na rozwój wypadków. Do Zamościa dowództwo austriackie skierowało w tym czasie także oddział 400 żołnierzy bośniackich. 14 października CK Komendant powiatu płk Juliusz Fischer von Drauenberg, zaprosił na konferencję w komendzie powiatowej 19 rzedstawicieli miasta i powiatu. Domagano się od władz okupacyjnych natychmiastowego przerwania rekwizycji płodów rolnych a przedstawiciele PSL otwarcie zażądali broni dla organizowanej Straży Obywatelskiej. Płk Fischer zajął pojednawcze stanowisko i 16 października powiadomił delegacji Rady Miejskiej o zniesieniu rekwizycji. W tym też dniu wypuszczono z więzienia zamojskiego więźniów politycznych.
17 października 1918 roku odbyło się w Zamościu zebranie porozumiewawcze przedstawicieli zamojskich ugrupowań politycznych, zwołane z inicjatywy Towarzystwa Straży Kresowej. Na spotkaniu zorganizowano wspólny Zarząd Straży Obywatelskiej Powiatu Zamojskiego, na miejsce dotychczasowego, powołanego przez PSL. Do Zarządu weszli: ksiądz Józef Dąbrowski, dziekan kolegiaty zamojskiej - Przewodniczący, Tomasz Czernicki, mecenas, Stanisław Dziuba, viceburmistrz, Jan Emeryk, sekretarz sądu, Kazimierz Lewicki, dyrektor gimnazjum zamojskiego, Maciej Rataj, profesor gimnazjum zamojskiego, Jan Sajkiewicz, ziemianin, Edward Stodołkiewicz, burmistrz Zamościa i Piotr Zubowicz, mecenas. Komendantem Straży Obywatelskiej Powiatu Zamojskiego został ppor. Stefan Pomarański (1893-1944), (działający w POW, były oficer Kompanii Kadrowej Legionów Polskich), działający w konspiracji na terenie powiatu zamojskiego i miasta od jesieni 1917 roku w ramach Okręgu VIII A POW.
24 października odbyło się posiedzenie organu wykonawczego Sejmiku Powiatowego - Wydziału Powiatowego, który to uznał Sejmik jako jedyną w powiecie organizację samorządu, a Straż Bezpieczeństwa Publicznego, opartą na Straży Obywatelskiej Powiatu Zamojskiego, jako działającą pod bezpośrednim nadzorem Wydziału Powiatowego. Podkreślono także, że w chwilą ustanowienia przedstawicielstwa rządu polskiego w powiecie, władza nad Strażą Bezpieczeństwa Publicznego, przejdzie w jego ręce.
25 października Komenda Naczelna Nr 4 POW w Lublinie, dowodzona przez Stanisława Burhardta - Bukackiego, wydała polecenie częściowej mobilizacji struktur POW w podległych okręgach. Od tego dnia organizacja de facto zaczęła działać zupełnie jawnie, mobilizując do akcji czynnej swoich członków i ochotników. Kolportowano m. in., także w Zamościu i powiecie, rozkaz zapowiadający rychłe nastanie dnia, "w którym POW podjąć musi trud stworzenia zbrojnych szeregów zdolnych hasła Zjednoczonej, Wolnej, Niepodległej i Ludowej Polski". Rysując bliską perspektywę wystąpienia, apelowano o wzmocnienie szeregów. Odwoływano się do patriotyzmu wszystkich Polaków, "którzy bez względu na różnice winni zaciągać się do oddziałów POW".
W przeddzień decydującej akcji w Zamościu, strona polska dysponowała Strażą Obywatelską - kierowaną przez oficera POW, Milicją Miejską - podległą Magistratowi Zamościa oraz konspiracyjną POW liczącą kilkudziesięciu wyszkolonych członków, dowodzoną przez Zygmunta Pomarańskiego (1898-1941), (brata Stefana, byłego żołnierza I Kompanii Kadrowej Legionów Polskich, w POW od 1916 r., Komendanta Okręgu Zamojskiego od 1917 r.).
Zgodnie z "Instrukcją Specjalną nr 1" Komendy Naczelnej POW, określającą decyzje operacyjne mające przygotować zbrojne wystąpienie przeciwko okupantom, w każdej komórce POW miał zostać utworzony oddział lotny, złożony z pięciu ludzi uzbrojonych w broń krotka, granaty i materiały wybuchowe. W Zamościu jednym z takich oddziałów dowodził kpt. Franciszek Goliński, który wraz z kilkoma innymi oficerami Polakami z garnizonu zamojskiego CK 30 pułku piechoty, wsparty przez ochotników, 1 listopada 1918 r. przejął i obsadził najważniejsze obiekty w mieście. Następnie zawiadomiono płk Fischera o objęciu władzy w powiecie. Jednocześnie w mieście pojawiła się odezwa "Tymczasowego Komitetu Powiatowego", informująca, że "w dniu dzisiejszym władza w Zamościu i powiecie zamojskim przeszła w ręce polskie (...) i wszystkie instytucje i urzędy byłych władz okupacyjnych i polskie oddziały byłego wojska austriackiego, podporządkowały się Komitetowi (...)".
Najważniejsze obiekty w mieście zabezpieczyły oddziały Straży Obywatelskiej i POW. Sytuacja nie była jednak w całości opanowana. Stanowiący większość (blisko 700 żołnierzy) w stacjonującym w Zamościu CK 30 pułku piechoty, Ukraińcy z Galicji Wschodniej, na rozkaz ukraińskich oficerów pułku, jeszcze rano 1 listopada opanowali magazyny broni i umundurowania w koszarach zamojskich. Oficerowie ukraińscy nosili się z zamiarem opanowania Zamościa. Jednak wieczorem tego dnia nastąpił zwrot sytuacji - zmęczeni wojną i mający dosyć służby w wojsku austriackim żołnierze pobili dotkliwie dowodzących nimi oficerów i zwartymi grupami opuścili koszary, a następnie miasto. Pozostałe oddziały - szwadron CK 8 pułku ułanów oraz oddział bośniacki, złożyły broń w ręce polskie nie stawiając oporu i także opuściły Zamość. Płk Fischer po dobrowolnym złożeniu na ręce Wydziału Sejmiku Powiatowego sumy 1000 koron z przeznaczeniem na szkołę rzemieślniczą w Zamościu oraz "ślicznie oprawnego portretu naczelnika Kościuszki dla biura Wydziału", także opuścił miasto udając się w kierunku Lublina.
2 listopada 1918 roku w kolegiacie zamojskiej odbyło się uroczyste nabożeństwo i przysięga oficerów i urzędników zamojskich na wierność odrodzonemu państwu polskiemu, a następnie wielka manifestacja patriotyczna społeczeństwa zamojskiego przez Ratuszem zamojskim. Straż Obywatelska na czele, której po wyjeździe Stefana Pomarańskiego, stanął ziemianin Zbigniew Brochwicz - Lewiński, członek POW i Towarzystwa Straży Kresowej, wydała odezwę, w której czytamy m.in.: "Z nominacji Komitetu Straży Obywatelskiej objąłem z dniem dzisiejszym komendę w powiecie zamojskim. Zastępcą moim mianuję Edwarda Nazarewicza, Komendantem na miasto Zamość Albina Sobocińskiego. Wzywam ludność miasta Zamościa i powiatu zamojskiego do zachowania powagi i spokoju, którą nakazuje obecna doniosła chwila (...)".
Miasto i powiat były wolne.autor / źródło: dr Jacek Feduszka, Muzeum Zamojskie w Zamościu
dodano: 2008-11-05 przeczytano: 3837 razy.
Zobacz podobne:
Warto przeczytać:
|
|
|
|
