POWRÓT NA MAPĘ

W ostatniej fazie pierwszej wojny światowej Europa Wschodnia rozpadła się na kawałki. Stare cesarstwa zostały pogruchotane przez wojnę i rewolucję. Spośród dawnych prowincji carskich niepodległość ogłosiły Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa i Polska.

W środku tego kalejdoskopu odrodzona Rzeczypospolita Polska odziedziczyła swoje ziemie nie tylko po Rosji, ale po wszystkich trzech rozczłonkowanych cesarstwach. Kiedy 11 listopada 1918 r. niemieckie wojsko okupacyjne zostało rozgromione na ulicach Warszawy, narodziło się nowe, suwerenne państwo. Na jego czele stanął Józef Piłsudski - rosyjski rewolucjonista i polski patriota - świeżo zwolniony z internowania.

"Nasze granice zachodnie zawdzięczamy Dmowskiemu, nasze granice wschodnie - Piłsudskiemu" - zauważa w swoich pamiętnikach Stanisław Mackiewicz (CAT).

"Nikt nie przewidział, że Piłsudski potrafi przezwyciężyć beznadzieję ostatnich lat i ambicje bardziej od niego wpływowych i szanowanych rywali".

Uzyskanie niepodległości w 1918 r. nie oznaczało politycznej stabilizacji kraju. Trwały spory o ustrojowy kształt Polski, toczyły się walki i pertraktacje o granice. W zniszczonym kraju najważniejszym problemem było zapewnienie społeczeństwu środków do życia. Najważniejszym zadaniem była więc stabilizacja państwa i materialnych warunków społeczeństwa. Przebieg pierwszej wojny światowej oraz jej gospodarcze i polityczne konsekwencje miały zasadnicze znaczenie dla Polski. Określiły warunki, w jakich naród odzyskał niepodległość i w jakich miał budować swą przyszłość. Polska wyszła z wojny wyniszczona gospodarczo. Straty i zniszczenia stanowiły mniej więcej równowartość rocznego dochodu narodowego przed wojną.

W styczniu, po pierwszych wyborach powszechnych do Sejmu, podjęto próbę zamachu stanu. Kompromisowe premierostwo I. Padarewskiego, pianisty, odwlekło kryzys, nie mogło jednak usunąć konfliktów między rozmaitymi frakcjami. Polska oczekiwała od zachodnich aliantów jasnego wytyczenia jej granic. Kierowana przez Herberta Hoovera Amerykańska Administracja Pomocy pomogła powstrzymać głód i choroby. Problemy polityczne i gospodarcze pozostały nierozwiązane.

Społeczeństwo polskie Drugiej Rzeczypospolitej budowało swą państwowość w niezmiernie trudnych warunkach, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Mimo to, w ciągu krótkiego czasu, Polacy mogli poszczycić się znacznymi osiągnięciami: zrobiono wiele, aby zatrzeć ślady po stuletnim okresie niewoli.

Kraj złożony z "trzech połówek"

"Sześć polskich pokoleń żyjących w niewoli wykształciło odrębne nawyki i obyczaje" - tymi słowami określa historyk J. Duda ogólną sytuację naszego kraju po odzyskaniu niepodległości.
Odradzające się państwo nie tworzyło jednolitego organizmu gospodarczego i społecznego. Każdy z byłych zaborów w ciągu długich lat niewoli został w większym lub mniejszym stopniu zintegrowany z metropolią. Każde z trzech państw zaborczych znajdowało się na innym etapie rozwoju ekonomicznego, każde z nich prowadziło inną politykę wobec ziem polskich i inną wyznaczało im rolę. Różne były możliwości, różne warunki rozwoju, różna też działalność i osiągnięcia w każdym z zaborów. Przemysł na ziemiach polskich przed rozbiorami rozwinął się bowiem jednostronnie, jako fragment struktury przemysłowej państw zaborczych. Był on również nierównomiernie rozmieszczony.

Podstawowym problemem stojącym przed Rzeczypospolitą była integracja. Ludność, instytucje, gospodarkę i tradycje trzech zaborów należało stopić w jedną całość. Pięć regionów kraju - Wielkopolska, Śląsk, Cieszyn, Galicja Wschodnia i Środkowa, Litwa (Wilno) - utrzymywało odrębne systemy administracji; w wojsku używano czterech różnych oficjalnych języków, w sądach trzech różnych kodeksów karnych; tory kolejowe wymagały wagonów o różnych rozstawach kół; o władzę walczyło ze sobą osiemnaście oficjalnie zarejestrowanych partii politycznych. Z natury rzeczy więc życie polityczne i gospodarcze nie mogło zbytnio przypominać systemów panujących w mających za sobą wielowiekową przeszłość państwach zachodniej Europy.

Walki zbrojne i zabiegi polityczne uczyniły Polskę państwem rozległym, choć obejmującym tylko 52% obszaru przedrozbiorowego. Jej terytorium liczyło 388600 km2., co stawiało II Rzeczypospolitą na szóstym miejscu w Europie.

"Wiadomo było, że istnieje, ale nie wiadomo było, gdzie się kończy, gdzie przebiegają jej granice, z czego się składa".

Rozliczne trudności spowodowały, że granice państwa ukształtowały się ostatecznie dopiero w połowie 1922 r. Państwo składało się, używając określenia Stefana Żeromskiego, z "trzech nierównych połówek". Dawny zabór rosyjski obejmował 260 tys.km2, austriacki - 80 tys.km2 i pruski - 49 tys. km2. Wieloletnie urzędy sprawiły, że dzielnice te bardzo się różniły. Była bowiem powojenna Rzeczypospolita krajem o niewyjaśnionych perspektywach politycznych i gospodarczych, nie rokowała też możliwości osiągania jakiś nadzwyczajnych zysków. Problemy, z jakimi borykała się Rzeczypospolita osiągnęły takie same wymiary jak te, przed którymi stała Rosja. Mimo to, w rejestr stosowanych metod w celu przezwyciężenia trudności i barier procesu integracji państwa nie włączono przymusu. Poczyniono wiele działań by powstał zdolny do życia system gospodarczy.

Dziedzictwo rozbiorów

W chwili odzyskania niepodległości Polska nie tworzyła jednolitego organizmu ekonomicznego. Ziemie każdego z byłych zaborów miały inny system ustawodawstwa cywilnego, handlowego i skarbowego, należały do różnych organizmów celnych, systemów monetarnych i kredytowych. Nie stanowiły całości pod względem komunikacyjnym i handlowym.

Tzw. ziemie zabrane tkwiły jeszcze głęboko w epoce przedindustrialnej. Królestwo Polskie i Galicja wchodziły w stadium gospodarki przemysłowej, natomiast Śląsk i Wielkopolska stanowiła już nowoczesny kompleks gospodarczy. Stwarzało to konieczność nie tylko zintegrowania odradzającej się Rzeczypospolitej, ale także wyrównania dysproporcji regionalnych -jak zauważa autor artykułu w "Idee gospodarcze Drugiej Rzeczypospolitej". U progu niepodległości gospodarka była w ruinie a społeczeństwo bardzo biedne. Z faktu, że poszczególne ziemie, które weszły w skład państwa polskiego, tworzyły poprzednio całość ekonomiczną z trzema różnymi organizmami państwowymi, wynikała przede wszystkim konieczność dostosowania się poszczególnych gałęzi gospodarki do nowych warunków produkcji i zbytu oraz nowych stosunków kredytowych.

Jest rzeczą zrozumiałą, że przy istnieniu różnego rodzaju różnic po powstaniu państwa polskiego utrzymywały się antagonizmy międzydzielnicowe. W Kongresówce mówiono o "austriackich dziadach", o "centusiach" i wyśmiewano się z austriackiej biurokracji. W byłej Galicji natrząsano się z "warszawistów z domowym wykształceniem", którzy próbują zorganizować administrację państwową nie mając o tym pojęcia. W Poznańskiem z głęboką nieufnością odnoszono się do Królestwa, obawiając się, że urzędy Warszawy wprowadzą nieład i zamęt do systematycznego i uporządkowanego życia byłego zaboru pruskiego.

Najbardziej dokuczliwa okazała się dezintegracja ekonomiczna. Ponad sto lat dzielnice zaborcze stanowiły integralną część gospodarki metropolii. Poznańskie spełniało rolę spichlerza żywnościowego Rzeszy, zwłaszcza Berlina. Na zachodzie Europy znajdował się też rynek zbytu górnośląskiego przemysłu. Podobnie działo się w Królestwie, gdzie przemysł włókienniczy i metalowy pracował przede wszystkim na potrzeby rynku rosyjskiego.

Najwidoczniejszym świadectwem dezintegracji gospodarczej była sieć komunikacyjna. Dawne obszary peryferyjne znalazły się teraz w centrum państwa. Z ponad 50 austriackich i niemieckich linii kolejowych tylko 10 kontynuowało bieg po drugiej stronie granicy. Warszawa nie miała bezpośrednich połączeń z Poznaniem, Lwowem i Gdańskiem. Zacofanie gospodarcze, społeczne i kulturalne wsi narastało przez wieki ustroju folwarczno - pańszczyźnianego oraz przez dziesięciolecia zaborów .W decydujący sposób ważyło ono na obliczu II Rzeczypospolitej, opóźniając procesy modernizacyjne. Jedynym łącznikiem między Pierwszą a Drugą Rzeczypospolitą był naród, który przetrwał, a szczególnie jego elity, których zadaniem było stworzenie programu dla odrodzonej Rzeczypospolitej.

STRATY WOJENNE

Przez cztery lata światowej wojny jej wschodni front przetaczał się przez ziemie polskie tam i z powrotem. Kraj został ogołocony z zasobów ludzkich i materialnych na skutek przymusowych rekwizycji, poboru mężczyzn do wojska, a w przypadku ziem wschodnich - przesiedleń całych grup ludności. Rząd Piłsudskiego w Warszawie sprawował jedynie nominalną władzę nad terytoriami, które objął we władanie. Toczyły się już trzy wojny. W obiegu znajdowało się wciąż sześć bezwartościowych walut oraz zastępy urzędników przejętych w spadku po trzech byłych cesarstwach, co tylko pogłębiało zamęt. Fabryki stanęły. Robotnicy przymierali głodem. Ponieważ wojenni dezerterzy i uciekinierzy nie wrócili jeszcze do domów, szerzyły się tyfus i przestępczość.

Rolnictwo

W latach 1914 - 1918 na ziemiach, które następnie miały wejść w skład państwa polskiego, najbardziej ucierpiały w wyniku wojny tereny województw wschodnich. Zachodnie w poważnym stopniu ocalały bądź odnotowały niewielkie tylko straty. Zniszczeniu uległo 1800 tyś. zabudowań gospodarskich. Na niektórych obszarach były to całe wsie. Bezpośredni wpływ działań wojennych, a także ewakuacji, rekwizycje i rabunki doprowadziły do znacznego zmniejszenia pogłowia zwierząt gospodarskich. Podobnie poważne straty poniosła produkcja roślinna, co spowodowało drastyczne ograniczenie obszarów zasiewów. Zniszczenia dotknęły także kompleksów leśnych, bardzo zdewastowano Puszczę Białowieską. Straty poniesione w tym dziale miały dla II Rzeczypospolitej kluczowe znaczenie, była ona bowiem państwem rolniczym zarówno pod względem udziału rolnictwa w dochodzie narodowym, jak i struktury ludności.

Przemysł

Po wybuchu działań wojennych, na rozkaz wycofujących się władz rosyjskich, znaczna liczba fabryk i urządzeń fabrycznych z ziem byłego Królestwa wraz z załogami została wywieziona w głąb Rosji. Polityka okupantów niemieckich wobec przemysłu na zajętych terenach była bardzo uciążliwa. Zarządzono sekwestr surowców takich jak wełna, bawełna, skóry, metale kolorowe i oleje mineralne, a także gumy, żelaza i jedwabiu.
Z polskich miast najbardziej ucierpiała Łódź i otaczające ją ośrodki produkcji włókienniczej.
W Galicji zasadnicze straty spowodowały bezpośrednie działania wojenne oraz planowe zniszczenia wycofujących się Rosjan.
Jeśli całość zniszczeń w przemyśle przyjąć za 100, to odpowiedzialność za ten stan rzeczy w 56 % spada na Niemców, w 22% na Austriaków i w 18 % na Rosjan. Jedynie 4 % potencjału polskiego przemysłu uległo zniszczeniu w wyniku bezpośrednich działań wojennych.

Transport

Podobnie jak inne gałęzie gospodarki narodowej transport największe straty poniósł na ziemiach wschodnich. Zniszczeniu uległo m.in.570 stacji, 28 parowozowni, 489 stacji wodnych i 370 mostów. Znaczna część taboru została wywieziona do Rosji bądź Niemiec.

Społeczeństwo

Jest rzeczą niezwykle trudną ustalenie nawet w przybliżeniu liczby ewakuowanych i deportowanych z Królestwa w czasie okupacji wojennej. Przyjmuje się, że około 700 tyś. osób stanowili polscy robotnicy w Niemczech. W Rosji znalazło się blisko 750 tyś. wygnańców polskich. Fala ta na przełomie 1918/1919 zaczęła napływać do kraju, który często nie mógł zapewnić im pracy ani chleba.

Delegacja polska na konferencji w Paryżu przedstawiając listę strat poniesionych przez gospodarkę oceniła je na 73 mld franków francuskich.

Skutki działań wojennych i polityka gospodarcza okupantów pozbawiły kraj nie tylko niezbędnych zapasów żywności oraz produktów przemysłowych pierwszej potrzeby, ale - co gorsza - zaatakowały same podstawy życia i rozwoju gospodarczego.

Społeczeństwo, w którym dwie trzecie ludności utrzymywało się z rolnictwa, a jedną trzecia stanowiły mniejszości narodowe, niełatwo mogło sobie pozwolić na liberalny klimat stopniowych zmian, jaki panował w zamożnych i mających za sobą długą przeszłość krajach zachodnich.
Zadanie ponownego zintegrowania społeczeństwa polskiego w spójną całość rozpoczęto natychmiast po ustanowieniu Drugiej Rzeczypospolitej. Było to zadanie ogromne.

Przed młodym państwem stanęło szereg ważnych problemów do rozwiązania. Wybór metod i środków dla ich realizacji zależał w poważnej mierze od tego, jaka klasa społeczna obejmie władzę. Rozwiązanie skomplikowanych problemów zgodnie z interesami poszczególnych klas - mimo całego entuzjazmu społeczeństwa z odzyskania wolności - było niemożliwe. Każdy bowiem pragnął niepodległości kraju, ale każde ugrupowanie inaczej tę "niepodległą" widziało.