ZDOBYCZE DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ

"A przecież, choć mozolnie i nie zawsze najprostszą drogą, kraj kroczył naprzód; zamieszkujący go ludzie budowali z trudem swój dzień powszedni, który dla nas jest już dniem wczorajszym. Bez "wczoraj" jednak nie byłoby "dziś" ".

Zasadniczym problemem, który staje przed każdym, kto zajmuje się analizą sytuacji Polski po odzyskaniu niepodległości, jest konieczność ustalenia, czy w badanym okresie integracji państwa polskiego podjęto wystarczające działania scalenia go w jedną całość. Czy podjęte działania przyniosły pokonanie wszystkich barier i trudności, jakie pojawiły się przed młodym państwem, i czy udało się ten czas wykorzystać jak najlepiej?

Udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na tak postawione pytanie jest jednak bardzo trudne. Wiele bowiem spraw dotyczących tego okresu w historii Polski jest ciągle jeszcze przedmiotem sporów wśród historyków i ekonomistów, bowiem stajemy przed wyzwaniem oceny sytuacji kraju, który zrodził się po ponad wiekowej nieobecności na mapie Europy, w warunkach, trzeba przyznać, narzuconych przez byłe mocarstwa, koalicje i różne inne uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne.

Przed młodym państwem, jak zauważają autorzy pracy "Problemy gospodarcze " Drugiej Rzeczypospolitej", piętrzyły się ogromne trudności, które należało rozwiązywać równocześnie i to od samego początku. Jeszcze w okresie walki o granice trzeba było podjąć nie tylko odbudowę zniszczeń, ale i zakładać wytwórnie nowe niezbędne do celów wojskowych, unifikować walutę, prawo, cła, ujednolicać transport itd. Trudności pogłębiały istniejące różnice polityczne, problemy narodowościowe, pozaborowa odrębność struktur społecznych, różne zwyczaje i nawyki ludności, silnie zróżnicowany poziom oświaty, kultury i cywilizacji, dotkliwy w niektórych dziedzinach brak fachowców.

Stworzenie z tak zróżnicowanych gospodarczo i społecznie dzielnic jednolitego organizmu gospodarczego było przedsięwzięciem niezmiernie trudnym i skomplikowanym. Jeszcze trudniejsze okazało się zadanie wyrównania dysproporcji w poziomie różnych regionów kraju. Odbudowa i dalszy rozwój przemysłu niepodległej napotykały na wiele ograniczeń.

Bilans integracji

Niejednokrotnie w literaturze ekonomicznej podnoszono problem, iż Polska nie wykorzystała szansy pierwszych lat niepodległości. Niewątpliwie dokonał się wielki postęp na trudnej drodze zjednoczenia kraju z trzech oderwanych od siebie przez długie dziesięciolecia części. Z wagi zagadnień, które należało rozwiązać, zdawało sobie sprawę wielu polityków i ekonomistów. Dostrzegali oni, że nierozwiązane kwestie społeczne pociągają za sobą skutki polityczne zarówno w stosunkach wewnętrznych, jak i zagranicznych. Wszelkie próby okazały się jednak niewystarczające, gdyż powodzenie ich uniemożliwiała sytuacja, w jakiej znajdowała się niepodległa Polska. Z wielkim szacunkiem należy patrzeć na działaczy, którzy podejmowali dramatyczne często wysiłki, aby przezwyciężyć przeszkody, trudności i bariery. Oto syntetyczny przegląd zasadniczych problemów okresu startu nowego państwa.

Aparat administracyjny

W sferze politycznej wojna 1919 - 1920 r. wywarła najgłębsze skutki w Polsce. Stanowiła jeden z najważniejszych czynników formatywnych w okresie odradzania się Rzeczypospolitej i wyznaczyła grono głównych postaci oraz kształt dominującej ideologii i instytucji na następne 20 lat. Potwierdziła osobisty prymat Piłsudskiego. Władza Piłsudskiego była ściśle związana z dominującą pozycją wojska, które po wojnie 1919 - 1921 zostało oficjalnie uznane za zbawcę ojczyzny. Oficerowie znaleźli się na szczycie drabiny społecznej i naturalną koleją rzeczy, politycznej. Ich wpływy były tak potężne, że w końcu zmonopolizowali nie tylko rząd, ale i opozycję.

Przemysł

Cały system trzeba było budować od zera. Polski przemysł napotykał na przeszkody nie do pokonania. Według niektórych współczesnych obserwatorów, przechodził przez "nieuniknione stadium późnego kapitalizmu w fazie imperialistycznej". W oczach innych ludzi ponosił oczywiste skutki nadejścia niepodległości, która zniweczyła dawną infrastrukturę i zniszczyła dawne rynki, nie dostarczając jednocześnie wystarczających środków do przystosowania się do nowych warunków. Po zespoleniu byłych zaborów w granicach jednego państwa, Polska posiadała niektóre dziedziny produkcji rozwinięte względnie nadmiernie wobec swych potrzeb (np. przemysł cukrowniczy, włókienniczy), podczas gdy inne w ogóle nie istniały. Szczególnie niedostatecznie rozwinięty był przemysł maszynowy ( w tym również zbrojeniowy), nie istniał praktycznie przemysł chemiczny i elektrotechniczny. Te dysproporcje wpływały na zwiększenie importu, a nie ułatwiały eksportu.

Podzielony i zrujnowany kraj odradzał się w atmosferze głębokich wstrząsów. Robotnicy żądali pracy i poprawy aprowizacji. Mający zatrudnienie upominali się o większe zarobki i reformy socjalne. Ale postępująca inflacja i "nożyce cen" były problemami najtrudniejszymi do przezwyciężenia. Dochodziły do tego nierozwiązany problem własności, braku kapitału.

Rolnictwo

Niełatwo radziło sobie młode państwo z sytuacją na wsi. Chłopi oczekiwali radykalnej reformy rolnej. Brakowało pieniędzy na nowe inwestycje. W większości przypadków rodziny chłopskie nie były w stanie wyżywić swoich dzieci i posyłać ich do szkół. Polska wieś była bardzo przeludniona, co wynikało z wielowiekowego zacofania gospodarki. Było to jednocześnie poważnym hamulcem rozwoju gospodarki rolnej. Sytuacja pogarszała się o tyle bardziej, że zachowany został proces migracji i niedostatecznego tempa urbanizacji.

Finanse

Niska stopa kredytowa Polski zniechęcała zagranicznych inwestorów i nie tyle chroniła kraj od zdania się na łaskę drapieżnych spekulantów, ile była poważną stratą dla gospodarki.

Oświata

W dziedzinie oświaty nowe władze stanęły w obliczu zniechęcających trudności. Skoro ludność polskojęzyczna stanowiła zaledwie dwie trzecie ogółu mieszkańców kraju, a tylko dwie trzecie ludności polskojęzycznej oficjalnie nie było analfabetami, nasuwa się oczywisty wniosek, że Polacy umiejący czytać i pisać stanowili zaledwie 44% ogółu ludności. Ale to właśnie w tej dziedzinie zanotowało największe sukcesy. Zostało zbudowane od podstaw rodzinne szkolnictwo; nauka była obowiązkowa i bezpłatna. W 1918 r. powołano do życia, dzięki prywatnym funduszom Katolicki Uniwersytet Lubelski. W tym samym roku stworzono kolejną wyższą uczelnię - Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Życie intelektualne przeżywało okres prawdziwej twórczej eksplozji. Społeczeństwo



Kolejny problem z którym nie można było uporać się na starcie to wysoki przyrost naturalny. Wynikał z wysokiej stopy urodzeń, zmniejszającej się stopy zgonów. Poprawa stanu sanitarnego, opieki zdrowotnej, rozwój ubezpieczeń społecznych i postęp medycyny przyniosły nadspodziewane rezultaty. Wynikały z tego faktu trudności nie do przezwyciężenia, a w szczególności bezrobocie.

* * *

Powyższy artykuł to próba oceny pierwszych lat Drugiej Rzeczypospolitej. Nie zawarto w nim tabel ze wskaźnikami, z uwagi na zbyt krótki okres jaki poddawano analizie, nie zawiera także wskaźników z uwagi na brak odpowiednich metod pozwalających na objęcie prawidłowym wskaźnikiem początków niepodległego kraju, a wreszcie w tym miejscu zawodzą wypracowane przez statystykę wskaźniki tak ilościowe, jak i wartościowe. W istniejącym stanie rzeczy dokonano zatem analizy opisowej, nie tworząc w ten sposób ani encyklopedii ani rocznika statystycznego. Zaprezentowano czytelnikowi materiał do własnych przemyśleń, do wyrobienia sobie poglądu na sytuację Polski po odzyskaniu niepodległości.

Czy to się udało? - to już inna sprawa.

Autor starał się nie stawiać kropki na "i". Pozwala sobie na jeszcze jeden wniosek. Druga Rzeczypospolita znajdowała się w niezmiernie trudnym położeniu, niezależnie od pragnień obywateli oraz umiejętności polityków. Wielu problemów nie udało się rozwiązać, co więcej przekraczały one ówczesne możliwości, nieraz nie było dobrych alternatyw.

Jednocześnie owe klęski należy dostrzegać właściwych proporcjach. Jest rzeczą bardzo istotną uświadomienie sobie ogromu tych problemów. Warunki życia były bardzo trudne, ale nie można ich było poprawić, zwracając się o pomoc do sąsiadów Polski.

Zbyt krótki okres istnienia niepodległego państwa nie pozwolił na uporanie się ze wszystkimi problemami. Słabością Drugiej Rzeczypospolitej były złe stosunki z jej najbliższymi sąsiadami, a także niemożność ułożenia współżycia Polaków z niektórymi mniejszościami narodowymi.

Druga Rzeczypospolita była rzeczywiście skazana na zagładę. Ale jeśli w 1945 roku wydawało się czymś niewyobrażalnym, aby ład w Europie dało się ponownie ustanowić bez przywrócenia państwa polskiego, fakt ten należy przypisać w znacznej mierze zdobyczom II Drugiej Rzeczypospolitej w ciągu owych niepowtarzalnych dwudziestu lat prawdziwej niepodległości okresu pomiędzy I a II wojną światową.

Może paść w pełni uzasadnione pytanie, czy jest potrzebne jeszcze jedno spojrzenie w przeszłość? Warto jednak przypomnieć, iż każda generacja musi na nowo dokonać bilansu narodowych dziejów. Co więcej, każdy ich zakręt skłania do nowych przemyśleń, poszerza i zmienia kwestionariusz pytań stawianych naszym przodkom.