Wystawa "ROK 1813 - Najdłuższa obrona w historii twierdzy zamojskiej", zorganizowana została przez Muzeum Zamojskie w Zamościu w 200. rocznicę bohaterskiej obrony twierdzy zamojskiej. Ma ona na celu zaprezentowanie najciekawszych muzealiów związanych z przeszłością Zamościa w epoce napoleońskiej w kontekście jednego z najważniejszych wydarzeń w jego historii, najdłuższej w jego dziejach, blisko dziesięciomiesiecznej obronie w 1813 roku.

Problematyka ta w ramach wystawy przedstawiona jest na szerokim tle zjawisk mających miejsce na ziemiach polskich, związanych szczególnie z wydarzeniami lat 1812-1813, w którym to czasie twierdza zamojska wraz z najbliższym otoczeniem, znalazła się w bezpośredniej bliskości działań wojennych.

Twierdza zamojska, w latach 1807 - 1814, w okresie istnienia Księstwa Warszawskiego, znajdowała się w zasadniczo odmiennej sytuacji niż pozostałe twierdze wchodzące w skład systemu stworzonego przez Napoleona w Europie Środkowej. Ten okres istnienia twierdzy zamojskiej łączony jest przez badaczy z koncepcjami wykorzystania i unowocześnienia twierdzy zgodnie z duchem napoleońskiej sztuki wojennej - przede wszystkim związanej z planami Napoleona dotyczącymi wykorzystania twierdz Księstwa Warszawskiego w kampaniach militarnych, szczególnie w konfrontacji z Rosją.

Zamość w koncepcji napoleońskiej stanowił istotny element osłony dużych operacji wojennych od strony południowo-wschodniej. Widoczne to jest szczególnie w planowanej i realizowanej przez Napoleona inwazji na Rosję w 1812 roku. Także stąd wynikało zainteresowanie samego Cesarza stanem dotychczasowym i unowocześnieniem urządzeń militarnych twierdzy zamojskiej. Efektem działań unowocześniających fortyfikacje zamojskie jak też dozbrojenia twierdzy była skuteczna obrona Zamościa w 1813 roku przed wojskami rosyjskimi.

Planując wyprawę na Rosję Napoleon opracował ogromny i drobiazgowy plan przygotowań technicznych i organizacyjnych. Nad Wisłą stworzono potężną podstawę operacyjną - pas twierdz od leżącego daleko na południowy wschód Zamościa przez centralnie położony Modlin wraz z fortyfikacjami Pragi i Serocka, po północne: Toruń i Gdańsk.

W drugiej linii stały nad Odrą potężne twierdze: Głogów, Kostrzyn i Szczecin; w trzeciej - nad Łabą: Torgau i Magdeburg. Twierdze mieściły zakłady, magazyny i szpitale, zorganizowano drogi etapowe od Renu do Wisły m.in. z Poznania do Torunia, wzdłuż których ustawiono magazyny. Twierdze, zwłaszcza Modlin i Gdańsk, zgromadziły olbrzymie zapasy wszelkiego materiału wojennego. Położenie Zamościa w bliskości granicy rosyjskiej, skala przedsięwziętych robót fortyfikacyjnych (zapoczątkowanych jeszcze przed 1809 rokiem przez Austriaków), uzbrojenie i wyposażenie, umożliwiało Zamościowi odegranie ważnej roli w potencjalnym konflikcie z Rosją. Według planów napoleońskich, obok Modlina, Serocka czy Pragi stanowiących podstawę wyjściową do koncentracji Wielkiej Armii, Zamościowi przypadła rola osłony południowo - wschodniej flanki wojsk Napoleona i zadanie działania na terenach Wołynia, odciągających wojska rosyjskie tam skoncentrowane.

Zadanie Zamościa jako twierdzy sprowadzało się także do inicjowania powstań na terenach wschodnich zajętych przez Rosjan. Skala działań, jakie planowano w oparciu o twierdzę zamojską, została drastycznie zredukowana w wyniku klęski Napoleona w Rosji w 1812 roku i w konsekwencji Zamość pozostawał silnym punktem oporu bez możliwości szerszych działań w skali strategicznej i operacyjnej.

W związku z tym, w ramach wystawy, niezbędne stało się zaprezentowanie szerszego, europejskiego, kontekstu politycznego i militarnego wydarzeń poprzedzających rok 1813, wydarzeń politycznych i militarnych lat 1812-1813, w niemałym stopniu wpływających na funkcję i zadania twierdzy zamojskiej.

Wystawa rocznicowa stworzona została w oparciu o eksponaty pochodzące m.in. z Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Diecezjalnego w Zamościu, Książnicy Zamojskiej im. Stanisława Kostki Zamoyskiego zbiorów własnych Muzeum Zamojskiego oraz kolekcji prywatnych. Są to muzealia niekiedy bezpośrednio związane z wydarzeniami 1813 roku (np. monety 2 złotowe zarówno 6 groszowe zarówno oblężenia Zamościa), ale także prezentacje sylwetek osób najważniejszych dla ówczesnych wydarzeń wojennych na terenach Księstwa Warszawskiego i historii twierdzy zamojskiej (m.in. postać gen. Amilkara Kosińskiego, Księcia Józefa Poniatowskiego (naczelnego wodza armii Księstwa Warszawskiego), gen. Maurycego Hauke oraz dowodzącego rosyjskim oblężeniem Zamościa gen. lejt. Simona L. Ratha). Przywołujemy też dokumenty, relacje prasowe opisujące wydarzenia polityczne i militarne lat 1812-1813 pochodzące ze zbiorów archiwalnych.

Istotną rolę odgrywają zachowane plany i szkice twierdzy zamojskiej z owego czasu. Trzon ekspozycji stanowią egzemplarze broni białej i palnej z epoki oraz mundury, elementy oporządzenia i wyposażenia wojskowego z lat 1807-1813 żołnierzy armii Księstwa Warszawskiego jak też armii rosyjskiej z tego okresu. W warstwie ilustracyjnej uzupełnieniem ekspozycji militariów są ryciny i akwarele obrazujące armię Księstwa Warszawskiego oraz sceny bitewne w roku 1812 i 1813, autorstwa m.in. Wojciecha Kossaka, Jerzego Kossaka i Józefa Chełmińskiego. Wystawa otwarta 16.05.2013 roku, w salach wystaw czasowych Muzeum Zamojskiego w Zamościu przy ul. Ormiańskiej 24, prezentowana będzie do końca września 2013 roku.